تحقیقی بر زیبائی (استتیک)

تحقیقی بر زیبائی (استتیک)

تهیه و ترجمه از متون قدیمی

دکتر جهاندار مهر افشا

قسمت دوازدهم

هنر و بازی

در حیات انسان که اصولاً به طرف جلب نفع و فرار از زیان متوجه است چگونه هنر یعنی این فعالیت که هیچگوه نفعی در آن ملحوظ نیست و تنها منظور و هدف آن ساختن و بوجود آوردن زیبائی و اشیاء زیباست پدید آمده است؟

حیات نفسانی انسان و حیوان همیشه بطرف عمل متوجه است هر فعالیت نفسانی و هر عمل و کوشش انسان پیش از هر چیز برای نگاهداری بدن دوری از خطر و رفع حوائج ضروری و اساسی مانند خوردن و نوشیدن و بر کنار بودن از زیان گرما و سرما است.

احساس، حافظه، میل و حرکت انسان و حیوان برای همین منظور و هدف است و بس.

ولی آیا این هدف کلی که بعضیها آنرا «قانون نفع» نامیده اند قطعیت داشته همیشه و همه جا صادق است؟ نه.

اصل مزبور با همه کلیت خویش، به تمام کیفیات وجدانی انسان و شاید تا اندازه ای حیوان حکمفرمائی نمی نماید.

نیروی موجود در وجود انسان و حتی حیوان بیشتر از آنست که برای صرف مبارزه حیاتی و حفظ زندگی او لازم است.

از این رو پس از رفع حوائج اساسی و تأمین بقاء خویشتن مازاد آنرا در فعالیت هائی که کاملاً بی آلایش بوده و هیچگونه هدف انتفاعی ندارند بکار می برد. (توضیحاً: با در نظر گرفتن اعمال عالی و پیچیده نفسانی مانند فداکاری در راه دیگران، خلاقیت هنری، تحقیقات و تجسسات علمی و غیره در روانشناسی خود در برابر قانون «نفع طلبی» قانون دیگری بنام «قانون بیغرضی» پیشنهاد می نماید: هنگامیکه انسان حفظ و بقاء زندگی خود را تأمین کرد می کوشد با فعالیت و عمل، با دانش و مهر و محبت از خود تجاوز نماید و شخصیت و زندگانی نفسانی خویش را گسترش دهد.

باین نکته اشاره هائی کرده اند. فیلسوف اخیر، هنر و حرفه را با هم مقایسه کرده آنها را طرف مقابل یکدیگر قرار داده می گوید: حرفه عبارت از هر کوشش و مشغله ای است که بخودی خود ناخوش آیند بوده ولی یک نتیجه مفید و نافع داشته باشد بر عکس هنر عبارت از یک نوع بازی و یک فعالیت و مشغله ای است که بخودی خود مطبوع و خوش آیند بوده و غیر از خود هدف دیگری ندارد.

شیلر، شاعر و هنرمند مشهور آلمانی نظریه کانت را تشریح کرده و در نامه هائی که در مسائل شناخت زیبائی نوشته بازی را منشأ هنرها شمرده می گوید:

هر قدر صفحات تاریخ را ورق می زنیم و در اعماق دور را دور گذشته نگاه می کنیم می بینیم که تنها یک امر و حادثه مردمان ابتدائی را از حال اسارت حیوانی بدر آورده و داخل عالم انسانی کرده است آن امر و پدیده عبارت از تمایل به بازی و آرایش است «واقعیت اشیاء اثر و معلول خود آنهاست ولی ظاهر آنها اثر و معلول انسان است» شیلر نظریه خود را در این جمله جالب و پر معنی بیان می نماید: «انسان بازی نمی کند مگر وقتیکه واقعاً قدم بعالم انسانیت گذارده باشد و او واقعاً و حقیقتاً انسان نیست مگر وقتیکه بازی می نماید.»

باید دانست که شیلر در جمله فوق کلمه بازی را به تمام فعالیت های بی آلایش و بویژه فعالیت اخلاقی اطلاق نموده و معتقد است که « اهمیت و عمق فورمول مذکور در بالا وقتی روشن خواهد شد که به مسائل جدی تکلیف، اخلاق و سرنوشت تطبیق گردیده و پایه و اساس هنر استتیک و هنر زندگی قرار داده شود».

بزرگترین نماینده فلسفه تکامل، فیلسوف انگلیسی هربرت اسپنسر نظریه شیلر را پذیرفته و معتقد است که هنر هم مانند بازی در انسان و حیوان از فزونی نیرو نشات یافته و هدفش تنها بکار بردن و به مصرف رساندن نیروی مزبور است.

شواهد و امور دیگری نظریه شیلر و اسپنسر را تأیید می نماید. در عالم حیوانات بازی و هنر گاهی با هم مخلوط می شود بطوریکه تشخیص آنها از یکدیگر غیر ممکن می گردد. آیا آوازه خوانی بلبل را باید یکنوع بازی دانست یا هنر نمائی؟

در آمریکای شمالی یکنوع خروس وجود دارد که جست و خیز کرده و در برابر ماده های خودشان یکنوع رقصی که شبیه بوالس است انجام می دهند.

بعضی از پروندگان برای بچه های خود لانه های کوچک کروی درست کرده و در مدخل لانه، چمنی از خزه ترتیب و آنرا با اشیاء رنگین مانند گلها، دانه ها و سنگ ریزه های الوان آرایش می دهند.

نظریه جالب دیگری- که بعداً شرح داده خواهد شد- منشاءهنرهای مختلف را از رقص که موزون ترین بازیهاست می داند.

در دوره های ما قبل تاریخ رقاص ها محتملاً خود را با رنگ و نگار و خال کوبی و اشیاء دیگر آرایش می داده اند چنانکه این ترتیب امروز هم در اقوام ابتدائی معمول است.

بازی بچه ها اختلاط و امتزاج عمل و رویاست. روانشناس ایتالیائی فانچیولی می گوید: «بازی رویائی است که انسان با چشمان باز می بیند» اطفال در حین بازی در یک عالم خیالی، عالمیکه در آن به میل و هوس خرد اشخاصی ایجاد کرده یا آنها را تغییر می دهند زندگی می کنند. کلاپارد نیز می گوید: «عالم بازی عالم خود فریبی است». هنگامیکه کودکان با هم بازی کرده اشخاص خیالی اختراع نموده و ماجراهای خودشان را با آنها نسبت می دهند مانند اینستکه رمان سرگذشت می نویسند. در این مورد نیز بازی با ابداع هنری شباهت و قرابت پیدا می نماید.

خلاصه هنر شباهت زیادی ببازی دارد منتها جنبه ظرافت و معنویت و پیچیدگی آن بیشتر است. باین معنی که اجزاء و عناصر آن مبین و نماینده عواطف و صور ذهنی بوده و در آن روح و ذهن انسان با تمایلات بی آلایش سر و کار دارد. حالا این بازی خلاقه هنرمند و لحظات فعالیت خالقه او را کمی دقیقتر مورد مطالعه قرار می دهیم.

ادامه دارد....